Kore’nin İnsan Bitkisi Ginseng ve Çığlık Atan Mandrake

Kore tarihi dizilerinin vazgeçilmezleri sadece başrol oyuncuları değildir, onlardan rol çalan ve kendinden her zaman söz ettiren bir de ginseng bitkisi vardır. Kore’nin (ve Mançurya’nın) bu kuşkusuz en meşhur bitkisi yaklaşık 5000 yıldır insanlar tarafından ilaç niyetine kullanılıyor. Dolayısıyla yetiştirme ve ticareti önemli boyutlarda olduğu için dizilerle birlikte ginseng de pazarlanmış oluyor. Ginseng’in kelime anlamı ‘insan bitkisi’, bunun nedeni de köklerinin insan vücuduna olan benzerliği. Öyle ki bitkinin kökü ne kadar çok insana benzerse değeri de o kadar fazla oluyor. Yetiştirmesi de oldukça zorlu, altı yıldan önce hasat edilemiyor ve topraktan çıktıktan sonra bir ay kurutulup öyle kullanılabiliyor. Kore’de genelde iki tipi oluyor; beyaz ginseng (insam – 인삼) ve kırmızı ginseng (hongsam – 홍삼). Kırmızı ginsengin özelliği ısıtılarak ya da güneşte tutularak kurutuluyor olması. Birçok yararları olduğundan söz ediliyor (yan etkilerinden pek söz edilmez genellikle) ama benim bu bitkiye olan ilgim, bu yüzden değil insan şekline olan benzerliğinin bana başka bir şeyi hatırlatması nedeniyle olmuştu. Bunun ne olduğundan bahsedeceğim ama önce biraz ginsengin kendisinden söz edelim.

Ginseng’in genel sağlık üzerinde olumlu etkileri olduğu söylenir; bağışıklık sistemini kuvvetlendirme, kalp sağlığı, fiziksel dayanıklılık, stresi azaltma, kanser riskini azaltma vs. Fakat pazarlama stratejisi olarak en çok öne çıkarılan özelliği genellikle erkeklere yönelik performans artırıcı etkisidir (çünkü bunu söyleyerek insanları ikna etmeniz daha kolay). Son zamanlarda bir de kadınlara yönelik hafızayı güçlendirme etkisinden söz ediliyor (pazarı genişletmek lazım tabii). Oysa durum sadece bundan ibaret değil, ginseng kesinlikle sürekli olarak ve aşırı dozda kullanılmaması gereken bir bitki. Böyle yapıldığında yüksek tansiyon, uykusuzluk, anksiyete, ishal, kusma, baş ağrısı, burun kanaması gibi etkilere yol açabiliyor. Kafeinin etkisini arttırdığı, ağrı kesicilerin etkisini azalttığı ve kandaki şeker düzeyini düşürebildiği de bilinenler arasında. Özellikle çocuklar için kullanılması tavsiye edilmiyor.

Bu kadar yaygın ticareti yapılan bir bitki olduğu için Kore’deki neredeyse her şeye bir yerinden ginseng bulaşmış durumda. İçine ginseng katılıp denenmeyen bir şey kalmamıştır muhtemelen. Özellikle büyük pazarlarda bu ginseng ürünlerinden geçilmiyor. Doğal kök halinde satıldığı gibi çayı, şekeri, çikolatası, balı, hapı da satılıyor. Hatta kahve ve dondurmaya bile ginseng katmışlar. Çayından içip denemişliğim var, başlangıçta tuhaf bir toprak kokusu oluyor ama tatlandırarak da içebiliyorsunuz, fakat herkese hitap eden bir tadı olduğunu söyleyemem. Şekeri ve çikolatasından da yedim, o tuhaf koku yine duyuluyor ve bu kez biraz rahatsız edici oluyor, çünkü ginsengin tadı şeker ve çikolataya pek uyumlu değil, o yüzden fazla zorlamamak gerek bence. Sadece Kore’de değil dünyanın diğer bölgelerinde de ginseng yavaş yavaş yaygınlaşmaya başlamış durumda. Örneğin piyasada satılan çeşitli markalardaki enerji içeceklerinin neredeyse tamamı belirli miktarlarda ginseng içeriyor.

Değişik yemeklerin içine katılarak kullanılması da doğal olarak yaygın. Bence ginsengli yemekler arasında kulağa en makul geleni Samgyetang (삼계탕) yani ginsengli tavuk çorbası. Hiç yiyip denemedim ama ginsengin tadının tavukla gayet iyi uyum sağlayabileceğini tahmin edebiliyorum. Zaten yiyenler de genelde pek beğeniyorlar. Özellikle yaz aylarında oldukça sık tüketilen bir yemek. Hazırlanışı da kolay, bütün bir tavuğun içi pirinçle dolduruluyor ve ginseng, sarımsak, zencefil ve jujube meyveleri ile birlikte kaynatılıyor. Jujube meyvesi ya da kırmızı hurma, Türkiye’de hünnap olarak bilinen meyve. Hünnap katılarak yemeğin daha tatlı olması sağlanıyor. Bir gün mutlaka yiyip denemek istediğim yemeklerden birisidir Samgyetang.

Gelelim ginsengin insana benzer şeklinin bana neden başka bir şeyi hatırlatıp ilgimi çektiğine. Küçüklüğümde izlediğim bir çizgi film, animasyon ya da çocuk filminde (hangisi olduğunu tam hatırlamıyorum) karşılaştığım bir sahne vardı. Bir çiftçi, kökü insan biçiminde olan bir bitkiyi topraktan çıkarıyor ve kökte uyumakta olan insan birdenbire çığlak atmaya başlayınca etraftaki insanlar büyük korku ve paniğe kapılıyorlardı. İşte ginsengi görür görmez bu bitki olduğunu düşünmüştüm. Fakat durum öyle değilmiş, ginsengle bazı benzer özellikleri olmasına rağmen burada bahsi geçen bitki yine insana benzer köklere sahip olan Mandrake bitkisiymiş. Avrupa’nın eski pagan dinlerinde bununla ilgili çeşitli efsaneler varmış. Kökünün topraktan dikkatli çıkarılması gerektiğine, eğer böyle yapılmazsa bitkinin çığlık atmaya başlayacağına ve çıkaran kişiyi önce sağır edip sonra da öldüreceğine inanılırmış. Buna engel olmak için de bitkiyi köpeğe iple bağlayıp köpeğin insanın peşinden koşması sağlanır, kök dışarı çıkınca da köpek ölürken sahibi canlı kalırmış.

Mandrake bitkisi çeşitli halüsinojen özelliklere sahip olduğu için büyülerde de kullanılmış. İlaç olarak kullanıldığı durumlar olsa da aşırı dozda kullanımının deliliğe yol açtığı da söylenenler arasında. Yaprakları ve çiçekleri benzememesine rağmen köklerinin biçimi benzer olduğu için ginseng ve mandrake ile ilgili yazılarda birbirlerine referans verildiği çok görülür. Her ikisi de hem olumlu hem de olumsuz özelliklere sahip olduğu için de ünlerinin bu kadar yayılması ve birbirleriyle ilişklendirilmeleri şaşırtıcı olmasa gerek.